(Bahagian Pertama)
Dalam bahasa Melayu, satu aspek yang perlu difahami ialah bagaimana perkataannya berubah-ubah bergantung, antara lain, pada imbuhan yang digunakan, proses pembentukan kata yang berlaku dan cara perkataan itu digunakan di dalam ayat. Sebagai contoh, perkataan jalan boleh berubah daripada bersifat kata nama (Jalan itu sangat lurus.) kepada kata kerja (Dia berjalan ke sekolah.) semata-mata kerana penggunaan imbuhan ber- dan cara digunakan dalam ayat.
Contoh kedua ialah bagaimana, melalui proses penggandaan penuh, makna sesuatu perkataan boleh berubah. Agar, misalnya, ialah kata hubung keterangan yang membawa maksud harapan, seperti dalam ayat Makanlah ubat ini agar kamu cepat sembuh. Jika diganda penuh perkataan ini, akan lahir agar-agar yang bererti sejenis tumbuhan (lumut laut), yang jika diproses dan dimasak, menjadi kuih yang sedap dimakan.
Dengan kata lain, satu perkara yang menarik tentang bahasa Melayu ialah bagaimana perkataannya berubah-ubah. Namun begitu, jikalau perkara ini tidak difahami dengan betul, banyak kesalahan akan berlaku. Sebagai contoh, terdapat perbezaan makna dan cara menggunakan perkataan menjalankan dan menjalani. Jika tidak difahami, kita boleh membuat ayat yang salah kerana setiap imbuhan (meN-...-kan dan meN-...-i) membawa pengertian yang berlainan, seperti yang kelihatan dalam ayat-ayat ini: (1) Jabatan saya menjalankan kursus motivasi. (2) Dua puluh orang pekerja sedang menjalani kursus tersebut.
Oleh itu, ruangan ini pada kali ini akan menumpukan perhatian kepada aspek ini. Aspek yang pertama ialah perubahan yang berlaku disebabkan perkataan itu mengalami proses penggandaan. Proses ini agak kompleks juga dalam bahasa Melayu, kerana terdapat beberapa bentuk penggandaan, seperti penggandaan penuh, penggandaan separa dan penggandaan berentak.
Kes yang pertama beraku pada perkataan yang mengalami penggandaan penuh, iaitu daripada bentuk tunggal kepada bentuk ganda. Proses ini bukan sahaja mengubah bentuknya (daripada bila, misalnya kepada bila-bila) tetapi juga mengubah makna, seperti yang telah dilihat pada perkataan agar dan agar-agar di atas. Bagi bila dan bila-bila, bila ialah kata tanya (Bilakah pelajar itu mengambil ujian?), manakala bila-bila ialah kata adverba yang bermaksud sebarang waktu (Hujan boleh turun bila-bila sahaja.).
Perubahan melalui penggandaan separa juga boleh berlaku, yang juga membawa perubahan makna. Sebagai contoh, daripada mencari, yang membawa pengertian berusaha supaya dapat atau berjumpa (Dia mencari kucing-nya yang hilang.) kepada mencari-cari, yang bererti berusaha bersungguh-sungguh (Dia merayau ke sana sini mencari-cari kucingnya yang hilang.). Bagi perkataan mencari, terdapat pula proses penggandaan separa yang kedua, iaitu cari-mencari, yang membawa maksud kedua-dua pihak saling mencari (Kanak-kanak itu bermain permainan bersembunyi dan cari-mencari.).
Perkataan kasih boleh menerima awalan ber-, menjadikannya berkasih yang membawa maksud berasa kasih. Contoh dalam ayat: Orang tua-tua selalu mengatakan “adat berkasih menanggung rindu”. Bentuk berkasih boleh mengalami penggandaan, menjadikannya berkasih-kasihan, yang bererti saling berasa kasih, misalnya Setelah berkahwin pasangan itu amat berkasih-kasihan.
Demikian sedikit huraian tentang perubahan yang berlaku kepada perkataan disebabkan unsur penggandaan. Kelihatan bahawa bukan sahaja bentuknya berubah tetapi maknanya juga turut berubah.
Perkara yang kedua yang ingin disentuh ialah tentang berubah golongan kata yang berlaku bergantung pada cara perkataan itu digunakan dalam ayat. Ada perubahan yang berlaku tanpa perubahan pada perkataan itu. Misalnya bagi perkataan dalam. Dalam ayat Sungai itu sangat dalam, dalam merupakan kata adjektif kerana hadir dalam predikat dan didahului oleh kata penguat sangat.
Dalam ayat Saya menyimpan wang itu di dalam almari, dalam hadir selepas kata sendi nama di dan sebelum kata nama almari. Ini menjadikan dalam kata arah, iaitu dalam frasa sendi nama di dalam almari. Dalam ayat Dalam hal itu, saya kurang bersetuju., di sini dalam merupakan kata sendi nama dalam frasa sendi nama, kerana hadir sebelum frasa nama hal itu. Dalam ketiga-tiga ayat ini kelihatan bahawa perkataan dalam berubah golongan kata sebanyak tiga kali.
Perkataan bahasa dapat digunakan dalam ayat mengikut pelbagai golongan kata. Yang pertama ialah sebagai kata nama, seperti dalam ayat Bahasa Melayu ialah bahasa kebangsaan kita. Kedua, bahasa kadangkala digunakan sebagai menggantikan kata hubung komplemen bahawa (Saya tahu bahasa ia malas). Mengikut Kamus Dewan, ejaannya boleh juga basa. Ketiga, dan ini terdapat dalam tulisan lama, bahasa memikul tugas kata adverba yang membawa makna agak atau sedikit, misalnya, Angin bertiup sepoi-sepoi bahasa. Sepoi-sepoi bermaksud perlahan; maka sepoi-sepoi bahasa bererti agak perlahan. Selain itu, ada juga orang mengatakan gila-gila bahasa yang bermaksud gila sedikit.
Di samping itu, perkataan-perkataan juga berubah bergantung pada di mana duduknya dalam ayat. Perkataan putih, misalnya, lazimnya dikatakan tergolong sebagai kata adjektif. Contoh dalam ayat: Dia memakai baju putih. Namun begitu, ada kalanya putih digunakan sebagai subjek ayat, misalnya: Putih lambang kesucian. Subjek ayat dalam ba-hasa Melayu terdiri daripada kata nama atau frasa nama. Jika demikian halnya, putih dalam ayat ini dikatakan telah berfungsi sebagai kata nama. Mungkin asalnya ayat ini berbunyi Warna putih melam-bangkan kesucian, yang lama-kelamaan tergugur perkataan warna. Walau apa pun, putih dalam ayat ini berfungsi sebagai kata nama.
Demikianlah huraian ringkas tentang beberapa aspek perubah-an yang berlaku kepada perkataan dalam bahasa Melayu. Kita hendaklah prihatin terhadap aspek ini agar penggunaan bahasa kita lebih baik dan lebih sempurna. Perbincangan ini akan disambung bulan hadapan.
Dalam bahasa Melayu, satu aspek yang perlu difahami ialah bagaimana perkataannya berubah-ubah bergantung, antara lain, pada imbuhan yang digunakan, proses pembentukan kata yang berlaku dan cara perkataan itu digunakan di dalam ayat. Sebagai contoh, perkataan jalan boleh berubah daripada bersifat kata nama (Jalan itu sangat lurus.) kepada kata kerja (Dia berjalan ke sekolah.) semata-mata kerana penggunaan imbuhan ber- dan cara digunakan dalam ayat.
Contoh kedua ialah bagaimana, melalui proses penggandaan penuh, makna sesuatu perkataan boleh berubah. Agar, misalnya, ialah kata hubung keterangan yang membawa maksud harapan, seperti dalam ayat Makanlah ubat ini agar kamu cepat sembuh. Jika diganda penuh perkataan ini, akan lahir agar-agar yang bererti sejenis tumbuhan (lumut laut), yang jika diproses dan dimasak, menjadi kuih yang sedap dimakan.
Dengan kata lain, satu perkara yang menarik tentang bahasa Melayu ialah bagaimana perkataannya berubah-ubah. Namun begitu, jikalau perkara ini tidak difahami dengan betul, banyak kesalahan akan berlaku. Sebagai contoh, terdapat perbezaan makna dan cara menggunakan perkataan menjalankan dan menjalani. Jika tidak difahami, kita boleh membuat ayat yang salah kerana setiap imbuhan (meN-...-kan dan meN-...-i) membawa pengertian yang berlainan, seperti yang kelihatan dalam ayat-ayat ini: (1) Jabatan saya menjalankan kursus motivasi. (2) Dua puluh orang pekerja sedang menjalani kursus tersebut.
Oleh itu, ruangan ini pada kali ini akan menumpukan perhatian kepada aspek ini. Aspek yang pertama ialah perubahan yang berlaku disebabkan perkataan itu mengalami proses penggandaan. Proses ini agak kompleks juga dalam bahasa Melayu, kerana terdapat beberapa bentuk penggandaan, seperti penggandaan penuh, penggandaan separa dan penggandaan berentak.
Kes yang pertama beraku pada perkataan yang mengalami penggandaan penuh, iaitu daripada bentuk tunggal kepada bentuk ganda. Proses ini bukan sahaja mengubah bentuknya (daripada bila, misalnya kepada bila-bila) tetapi juga mengubah makna, seperti yang telah dilihat pada perkataan agar dan agar-agar di atas. Bagi bila dan bila-bila, bila ialah kata tanya (Bilakah pelajar itu mengambil ujian?), manakala bila-bila ialah kata adverba yang bermaksud sebarang waktu (Hujan boleh turun bila-bila sahaja.).
Perubahan melalui penggandaan separa juga boleh berlaku, yang juga membawa perubahan makna. Sebagai contoh, daripada mencari, yang membawa pengertian berusaha supaya dapat atau berjumpa (Dia mencari kucing-nya yang hilang.) kepada mencari-cari, yang bererti berusaha bersungguh-sungguh (Dia merayau ke sana sini mencari-cari kucingnya yang hilang.). Bagi perkataan mencari, terdapat pula proses penggandaan separa yang kedua, iaitu cari-mencari, yang membawa maksud kedua-dua pihak saling mencari (Kanak-kanak itu bermain permainan bersembunyi dan cari-mencari.).
Perkataan kasih boleh menerima awalan ber-, menjadikannya berkasih yang membawa maksud berasa kasih. Contoh dalam ayat: Orang tua-tua selalu mengatakan “adat berkasih menanggung rindu”. Bentuk berkasih boleh mengalami penggandaan, menjadikannya berkasih-kasihan, yang bererti saling berasa kasih, misalnya Setelah berkahwin pasangan itu amat berkasih-kasihan.
Demikian sedikit huraian tentang perubahan yang berlaku kepada perkataan disebabkan unsur penggandaan. Kelihatan bahawa bukan sahaja bentuknya berubah tetapi maknanya juga turut berubah.
Perkara yang kedua yang ingin disentuh ialah tentang berubah golongan kata yang berlaku bergantung pada cara perkataan itu digunakan dalam ayat. Ada perubahan yang berlaku tanpa perubahan pada perkataan itu. Misalnya bagi perkataan dalam. Dalam ayat Sungai itu sangat dalam, dalam merupakan kata adjektif kerana hadir dalam predikat dan didahului oleh kata penguat sangat.
Dalam ayat Saya menyimpan wang itu di dalam almari, dalam hadir selepas kata sendi nama di dan sebelum kata nama almari. Ini menjadikan dalam kata arah, iaitu dalam frasa sendi nama di dalam almari. Dalam ayat Dalam hal itu, saya kurang bersetuju., di sini dalam merupakan kata sendi nama dalam frasa sendi nama, kerana hadir sebelum frasa nama hal itu. Dalam ketiga-tiga ayat ini kelihatan bahawa perkataan dalam berubah golongan kata sebanyak tiga kali.
Perkataan bahasa dapat digunakan dalam ayat mengikut pelbagai golongan kata. Yang pertama ialah sebagai kata nama, seperti dalam ayat Bahasa Melayu ialah bahasa kebangsaan kita. Kedua, bahasa kadangkala digunakan sebagai menggantikan kata hubung komplemen bahawa (Saya tahu bahasa ia malas). Mengikut Kamus Dewan, ejaannya boleh juga basa. Ketiga, dan ini terdapat dalam tulisan lama, bahasa memikul tugas kata adverba yang membawa makna agak atau sedikit, misalnya, Angin bertiup sepoi-sepoi bahasa. Sepoi-sepoi bermaksud perlahan; maka sepoi-sepoi bahasa bererti agak perlahan. Selain itu, ada juga orang mengatakan gila-gila bahasa yang bermaksud gila sedikit.
Di samping itu, perkataan-perkataan juga berubah bergantung pada di mana duduknya dalam ayat. Perkataan putih, misalnya, lazimnya dikatakan tergolong sebagai kata adjektif. Contoh dalam ayat: Dia memakai baju putih. Namun begitu, ada kalanya putih digunakan sebagai subjek ayat, misalnya: Putih lambang kesucian. Subjek ayat dalam ba-hasa Melayu terdiri daripada kata nama atau frasa nama. Jika demikian halnya, putih dalam ayat ini dikatakan telah berfungsi sebagai kata nama. Mungkin asalnya ayat ini berbunyi Warna putih melam-bangkan kesucian, yang lama-kelamaan tergugur perkataan warna. Walau apa pun, putih dalam ayat ini berfungsi sebagai kata nama.
Demikianlah huraian ringkas tentang beberapa aspek perubah-an yang berlaku kepada perkataan dalam bahasa Melayu. Kita hendaklah prihatin terhadap aspek ini agar penggunaan bahasa kita lebih baik dan lebih sempurna. Perbincangan ini akan disambung bulan hadapan.
